Óeirðir geysa í Bandaríkjunum og hafa gert sem vikum skiptir. Mótmæli brutust út vegna dráps á svörtum manni af hálfu lögreglumanna sem breyttust fljótlega í gripdeildir, ofbeldi og óreiðir. Reiði múgsins virðist breytast frá viku til viku og nú er komið að minnismerkjum og styttum sérstaklega.
Fyrst var ráðist á styttur af hershöfðingjum Suðurríkjanna en nú virðist engu eirt, styttur af George Washington, Thomas Jefferson og Theodore Roosevelt hafa nú síðar orðið fyrir barðinu á reiði múgsins. Það ruglar almennan borgara í ríminu að þessir menn skuli verða fyrir reiðinni, tveir fyrrnefndu eru almennt nefndir stofnendur Bandaríkjanna og hvert einasta skólabarn í Bandaríkjunum lærir um þátt þeirra í stofnun ríkisins. Almennt eru þeir taldir vera boðberar lýðræðis en þeim til ljóðs er talið að þeir hafi átt þræla.
Enn meiri furðu vekur styttubrotin á Bandaríkjaforsetanum Theodore Roosevelt, Í forsetatíð hans var ráðist í byggingu Panamaskurðarins og lýsti því yfir að Bandaríkin væru eina landið sem mættu hafa ganga á milli í málefnum Suður- og Mið-Ameríku. Hann innleiddi lög um réttar merkingar matvæla og að ákveðnum gæðastaðli skyldi viðhaldið í hráefnum þeirra. Með lögum kom hann einnig í veg fyrir að járnbrautarfyrirtæki rukkuðu farþega of hátt fargjald. Theodore sá um málamiðlanir á utanríkisdeilum margra ríkja, þar á meðal í stríði Rússa og Japana, en fyrir það hlaut hann friðarverðlaun Nóbels árið 1906. Hann varð frumkvöðull í náttúruvernd og stofnaði fyrstu þjóðgarða Bandaríkjanna og hann kom í veg fyrir auðhringamyndanir og ruddi þannig brautina fyrir vöxt millistéttarinnar. Hvers vegna hann er nú tekinn fyrir vekur undrun.
En lítum á styttubrotin á hershöfðingjum Suðurríkjanna. Þau ættu að vera minna umdeild, eða hvað? Það reyndar varðar fangelsisvist að eyðileggja minnismerki, en látum það liggja milli hluta. Það hlýtur að vera einhver réttlæting fyrir brotin? Kíkjum fyrst á frægasta hershöfðingja Suðurríkjanna sem var yfirhershöfðingi herafla þeirra, Robert E. Lee. Svörum spurningunni hvort að það eigi yfir höfuð að reisa styttu af honum eða brjóta þær sem settar hafa verið upp.
Ferill Lees fyrir borgarastyrjöldina
Miklar deilur hafa verið í fjölmiðlum vestan hafs um styttur af hermönnum úr borgarastyrjöldinni miklu sem geisaði í Bandaríkjunum frá 1861-1865. Ein af þeim er af frægum hershöfðingja úr her Suðurríkjanna, Robert E. Lee að nafni. Hver er þessi maður og verðskuldar hann í raun og veru að stytta sé reist af honum eða hún sé rifin niður?
Robert E. Lee fæddist árið 1807 og lést 1870 og náði því 63 ára aldri. Hann var sonur byltingaherforingjans Henry eða „Light Horse Henry“. Lee dúxaði úr sínum árgangi úr Bandarísku herakademíunni (United States Military Academy), varð afburðarherforingi og herverkfræðingur sem þjónaði í Bandaríkjaher í 32 ár.
Borgarastyrjöldin
Þekktastur var Lee fyrir störf sín sem hershöfðingi Sambandshersins í Norður-Virginíu í bandarísku borgarastyrjöldinni 1861-65. Áður þjónaði hann víðs vegar um Bandaríkin og varð þjóðþekktur í stríði Mexíkós og Bandaríkjanna. Hann var jafnframt forstöðumaður Bandarísku herakademíunnar.
Þegar Virginíufylki lýsti yfir sambandsslitum við Bandaríkin í apríl 1861, ákvað Lee að fylgja heimaríki sínu, þrátt fyrir vonir sínar um að landið haldist saman sem eitt ríki og boð um stöðu sem herforingi í her Norðurríkjanna.
Fyrsta ár stríðsins þjónaði hann sem hernaðarráðgjafi Jefferson Davis forseta Suðurríkjanna. Hann tók við stjórn vígvallahers Suðurríkjanna árið 1862 og brátt komu í ljós hæfileikar hans sem kænn og taktískur vígvallaherforingi þegar hann vann flest alla orrustur sem hann tók þátt í og það gegn margfalt stærri herjum Norðurríkjanna.
Meiri vafi er á stratískri framsýni Lees þegar kemur að tveimur meginárásum hans inn á yfirráðasvæði Norðurríkjanna sem báðum lauk með ósigri. Árásagjörn taktík Lees, sem leiddi til hátts mannfalls innan hans eigin raða, var mikið áfall í ljósi þess að Suðurríkin höfðu lítinn mannafla yfir að ráða frá byrjun og hefur þessi staðreynd leitt til gagnrýnnar á síðastliðnum árum. Lee varð yfirhershöfðingi á lokaári stríðsins og var sá sem leysti upp herinn og gafst upp fyrir Ulyses S. Grant hershöfðingja Norðurríkjanna þann 9. apríl 1865. Lee hafnaði öllum tillögum samstarfsmanna sinna um áframhaldandi uppreisn gegn Norðurríkjunum og kallaði á sátt milli tveggja aðila.
Eftirstríðsárin
Eftir stríðið studdi Lee áætlun Andrew Johnson forseta um enduruppbyggingu og endurheimt vináttubanda milli stríðandi aðila. Hann hvatti menn til að endurskilgreina stöðuna milli norðurs og suðurs og stuðlaði að samruna og sameiningu fyrrum Suðurríkjamanna inn í pólitískt líf þjóðarinnar á ný. Lee varð hin mikla Suðurríkjahetja stríðsins, eins konar eftirstríðstákn fyrir töpuðum málstað Suðurríkjanna (Lost Cause Confederacy) í augum sumra. En vinsældir hans jukust jafnvel í norðri, sérstaklega eftir lát hans árið 1870. Til dæmis var hluti af byggingum West Point herskólans nefnt eftir honum árið 1962.
Söguleg staða Roberts E. Lees
Eftir stríðið eyddi Lee mörgum mánuðum í að jafna sig af andlegu og líkamlegu álagi sem undanhaldið og uppgjöfin hafði á hann og hann náði aldrei sömu heilsu aftur allt til dauða dags. Hann hafði miklar áhyggjur af framtíð sjö barna sinna, því að plantekra konu hans, Arlington, var tekin eignarnámi af bandarískum stjórnvöldum og hann, þegar hér var komið sögu, orðinn 58 ára gamall.
Bæði til að sjá sér farborða og lífsviðurværi fyrir fjölskyldu sína og vera nokkurs konar fordæmi fyrir atvinnulausa og fyrrum samforingja sína, tók hann við stöðu forseta Washington College (síðar Washington and Lee University) í Lexington.
Þrátt fyrir að sagan þekkir hann aðallega sem ,,uppreisnahershöfðinginn”, var Lee vantrúaður á áframhaldandi þrælahald og var mótfallinn sambandsslitum. Hann var eftir sem áður skuldbundinn og óaðgreinilega tengdur ríki sínu Vestur-Virginíu sem faðir hans og ættingar höfðu svo barist hart fyrir og hjálpað til við að koma á fót. Á þessum tímum mátu menn mikils dyggðirnar heiður og tryggð enda leit yfirstéttin í Suðurríkjunum á sig sem eins konar aðall og þar mátti ekki blettur falla á. Lee tilheyrði þessari elítu.
Hann var ennfremur mjög áfram í að afneita stríði sem tæki og lausn á pólitískum vanda, staðreynd sem hefur verið næstum algjörlega hunsuð af þeim sem eftir komu og hafa skoðað sögu hans. Hann var friðarsinni enda hafði hann horft upp á hörmungar stríðsins með eigin augum og séð á eftir mörgum góðum dreng í gröfina.
Þegar hann var bandarískur ofursti í her Bandaríkjanna í Texas meðan á stjórnarkreppunni stóð seint á árinu 1860 og rétt fyrir sambandsslit, skrifaði hann:,,Ef deilur og borgarastyrjöld taka við af bróðurlegri ást og góðvild, mun ég syrgja fyrir hönd lands míns og óttast um velferð og framfarir mannkyns. “
Sem átrúnargoð sigraðs fólks, þjónaði Lee ágætlega sem dæmi um þrautseigju og mikilmennsku á tímum eyðileggingar, sundrungar, angistar og beiskju eftir langvarandi stríðsátök. Á þeim árum varð hann viðvarandi tákn Suðurríkjanna um það besta í arfleifð þeirra.
Hann þjónaði ef til vill í röngum her og fyrir rangan málstað en maðurinn sjálfur var heill, réttlátur og leiddi til sátta milli suðursins og norðursins. Slíkur maður á sannarlega rétt á eitt stykki styttu, fólk hefur fengið stærri minnisvarða fyrir minna.
Gildi minnisvarða yfir höfuð
Sagan er til að læra af myndi maður ætla. Þess vegna er sögukennsla í grunn-, framhalds- og háskólum. Deila má um hversu mikill hún eigi að vera, en almennt er almenningur einhuga um að sagan sé nauðsynleg. Hún rekur atburði fortíðar, sumir eru fallegir en aðrir ljótir, rétt eins og ævisaga sérhvers manns. Maður sem afneitar fortíð sinni lendir oft í persónlegu stríði við sjálfan sig og það sama má segja um þjóðfélag sem afneitar hluta sögu sinnar. Það er dæmt til að gera sömu mistökin aftur og aftur, svo lengi sem það neitar að horfa í augun við fortíðina. Við lærum af framgangi hetja og illmenna, hvernig t.d. eigum við að bregðast við framgangi framtíðar einræðisherra og hvað hetjurnar gerðu sem var rétt og þjóðfélaginu til góðs.
Bestu rökin fyrir að reisa styttur (minnismerki) af andstæðingunum er að þarna getum við bent á manninn/mennina sem t.d. olli þrælahaldi eða þjóðarmorð eða hvað sem er. Til dæmis á Kristófer Kólumbus (grimmdarverk hans gagnvart Indjánum) sem þó ruddi braut sögunnar í Nýja heiminum, að við verðum að fara aðra leið en hann eða aðra sem fóru út af beinu brautinni.
Helstu stuðningsmenn viðhalds fanga- og útrýmingarbúða nasista í seinni heimsstyrjöldinni, Auschwitz, eru gyðingar sjálfir. Þeir vilja geta sagt, hérna gerðust grimmdarverkin og það þýðir ekkert fyrir ykkur afneitaranna, að segja annað. En það hefur nefnilega orðið til hreyfing andsemítista sem afneita helförunni en það er erfitt fyrir þá, þegar sjá má það með berum augum hvernig umhorfs var þarna.
Eigum við ekki að læra af sögunni? Svo við veljum réttu brautina áfram? Eða eigum við að vera fortíðarlaust fólk (eða eins og minnislaus maður) sem vitum ekki hvar við vorum í gær, hvar við stöndum í dag og hvert skuli stefna?
